مافی چارەی خۆنووسین سەکۆی کۆکردنەوەی گشت ئایدیاکانی ڕۆژهەڵاتی نیشتیمانە.

دەستپێک: لە هەر وڵات و لە نێو هەر نەتەوەیەکدا ئەگەر درزێک یا جۆرە کۆسپێک بووبێتە هۆکاری ترازان و یا پێکەوە نەسازان و کارنەکردن، هەوڵدراوە  ڕێگە چارەیەکی گونجاوی بۆ ببینرێتەوە و میکنایزمێکی شیاو هەڵبژێردرێت تا هەموو لایەنە ناکۆکەکان خۆیانی تێدا ببیننەوە. ئەمڕۆ لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا جۆرە ئاڵۆزییەکی سیاسیی و ئایدییایی بە زەق و بەرچاوە. گوفتمانی کوردستانیانی ئەو بەشەی نیشتیمان ل لە ٤ بازنەدا خۆی دەبینێتەوە.
بازنەی یەکەم:     فیدراڵیخوازی
بازنەی دووەم:     سەربەخۆییخوازی
بازنەی سێیەم:     خودموختاری خوازی
بازنەی چوارەم:    کۆنفیدراڵیزمی دێموکراتیک.
کەواتە چ میکانیزمێکی گوونجاو بۆ  کۆکردنەوەی ئەم چوار وێژمانە جیاوازە هەیە? وەڵامەکەشی بە ڕوونی  لە  مافی چارەی خۆنووسیندا بەرجەستە دەبێت و شیانی ئەوەی دەبێت وەک چەمکێکی گوونجاو هەموان لە سەر ئەو سەکۆ نەتەوەییەدا لە دەوری یەکدیدا کۆبکاتەوە، بۆ ئەوەی باس لە کاری هاوبەشی پێوەندیدار بە ڕۆژهەڵاتی نیشتیمان بکەن. لە کاتی گەڕانەوەش بۆ وڵات، لە رێی هەڵبژاردن یا ڕاپرسییەکی سەرتاسەری گەل بڕیاری خۆی دەدات و خواستی خۆی سەرپشک دەکات.

پێناسەیەک لە سەر مافی چارەی خۆنووسین
مافی چارەی خۆنووسین  دەستەواژۆ یا زاراوەیەکی سیاسییە و لە یاسای نێودەوڵەتیدا کاری پێدەکرێت. لە ساڵی١٩٥١ لە هەموارکردنەوەی جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکاندا، مافی چارەی خۆنووسی، وەک جێگرەوەی چەمکەکانی پێشووتری پەسندکرد. بەو هەڵبژاردەیە ڕێگەیەکی ئاسانتر و یاساییتر بۆ گشت نەتەوە بندەستەکان کرایەوە تا مافەکانی خۆیان لە نێو ئەو چوارچێوەدا ببیننەوە، دواتریش توانرا زۆربەیان بەرەو کیانێکی تەواو سەربەخۆ بڕۆن.
ئەم دەستەواژەیە لە ڕێی ناوەندە زانیارییەکانەوە توانرا کاری  شێلگئرانەی لە سەر بکرێت، بە تایبەتیش بۆ سەرۆکی پێشووتری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریک، واتە  1913-1921Woodrow Wilson ( ودرو ویلسۆن) دەگەڕێتەوە. هەرچەندە  سەرچاوەکان باس لەوە دەکەن کە نزیک بە ٤٠ ٠  ساڵ پێش ئەویش بیرۆکەی هاوشێوە  بەناوی جیاوازەوە بەکارهێنراوە.
بنەمای چارەی خۆنووسین لە ناوەڕۆکی پەیماننامەی ڤێرسایدا بوو، کە دوای یەکەمین جەنگی جیهانی  واژۆ کرا. دواتر ئەم پرەنسیپە  بوو بە بنەمای داخوازییەکانی دژە کۆلۆنیالیزم ، واتە بانگەوازی هەڵوەشاندنەوەی کۆنترۆڵی کۆلۆنیالیزمی ئەوروپی بەسەر ئەفریقا و ئاسیادا. هەر لە سەرەتاوە زاراوەی "چارەی خۆنووسین" ئاماژە بوو بۆ ئەو دانیشتووانانەی کە بە زمان و کولتوورێکی هاوبەشەوە بەستراونەوە ("نەتەوەیی") و لە ناوچەیەکی دیاریکراودا نیشتەجێن. مافی چارەی خۆنووسین بە ڕاگەیاندنی هەر شێوە دەسەڵاتێک چ کیانێکی تەواو سەربەخۆ یا نیمچە سەربەخۆ بێت. یا بە واتایەکی دیکەوە ،مافی دیاریکردنی چارەی خۆنووسین لە کاتی چەسپاندن و پەسەندکردنی کۆنوانسیۆن، وەکوو مافی خەڵک بۆ دیاریکردنی سیستەمی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی لەو شوێنەی کە تێیدا دەژین.

زۆر لە سەرچاوە مێژووییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە لە سەردەمانی پەرەسەندنی ئیمپرالیزم و دیکتاتۆری زۆرە ملی زلهێزەکان ، بیرۆکەی مافی چارەی خۆنووسین وەک وەڵامێکی گونجار بۆ بەرەنگاربوونەوەی  داگیرکەران جێی گرتووە، بە شێوەیەکی یاسایی بوار بە گشت نەتەوەکان  دەدات تا کار لە سەر بە دەستهێنانی مافەکانیان بکەن.
دەکرێت هەمان بۆچوون بۆ بەشی ڕۆژهەڵات و گشت بەشە داگیرکراوەکانی دیکەی کوردستان کەڵکی لێوەربگیرێت و کۆتایی بە هەژموون و دەستەڵاتی فارسی و نەتەوە فەرمانڕەواکانی دیکە لە خاکی کوردستاندا بهێنێتØ› چوون لە ئێستادا ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە نێۆ شۆڕشێکی مەزندایە واتە شۆڕشی ژیان، هەمان کات  لە نێو گێژاوێکی فرە ئایدیاییدایە. ئەم چەمکە واتە 'مافی چارەی خۆنووسین'  بۆ ڕزگارکردنی کوردستان و چارەسەری دابڕانی لایەنەکان فریادڕەسێکی گونجاوە.
لە ساڵی ١٩٥١، ئەم ڕێگە یاساییە بۆ بڕیاردان لە  مافی چارەی خۆنووسین  بۆ نەتەوەکان پەسەندکراوە، تا ئەمڕۆ کە لە ٢٠ ٢٣داین، ٥٩ نەتەوە توانیویانە لێی سوودمەند ببن و دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆیان رابگەینن و ئەندامێتی لە ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکاندا مسۆگەر بکە، هەروەها چەند نەتەوەیەکی دیکەش ، جۆرێک دەسەڵاتیان لە چوارجێوەی وڵات یا ویلایەتە یەکگرتووەکان لە ئەمریکا و ئوروپاو ئەفریقا، هاوشێوەی وڵاتێکی تەواو سەربەخۆ مافیان مسۆگەرکراوە.

عارف باوەجانی

١١ی بانەمەڕی ٢٧٢٣ی کوردی / ١ مای  ٢٠ ٢٣ زاینی

٢ تێبینی :
١/  بۆ خۆم وەک نووسەری ئەم بابەتە، باوەری تەواوم بە خەبات بۆ سەربەخۆیی هەیە، بەڵام لە ئیستادا وەک میکانیزمێکی یەکبوون و کۆکەرەوەی لایەنەکان پشتیوانی لێدەکەم.
٢ / لەو بوارەدا باس و شیکارییەکی زۆر هەیە، بەڵام من نەمویست زۆر بابەتەکە درێژ بکەمەوە و خوێنەر ماندوو بکەم، ئەوەی مەبەستمە گەیاندنی پەیامەکە بوو بە کورتی، بۆ  ڕێگە خۆشکردن لە پێناو یەکڕیزی ماڵی کوردەواری.