پاش زیاتر لە 10 ساڵ لە دواخستن دادگای فیدراڵی هەفتەی ڕابردوو بڕیاری دا کە یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان نا دەستورییە، ئەمەش مشتومڕێکی گەورەی یاسایی و سیاسی دروستکردووە کە دەکرێت لێرەدا بەم جۆرە کورت بکرێتەوە:

ـ شارەزایان هاوڕان لەسەر ئەوەی لە سیستمە فیدراڵییەکان باڵادەستی لە سامانی سروشتیدا ناوەندییە، بەڵام لە دەستوری عێراقدا بەکاریگەریی هاوپەیمانێتی و دۆستایەتی کورد و شیعە (2005)، هەندێ بڕگەو دەستەواژە دانراون کە ناڕوون و لاستیکین و بەجێÚ¾ێڵراون بۆ تەفسیر و تەئویل (مادەی 111)، ئەمەش وا دەکات هەمیشە مشتومڕ هەبێت. لەهەندێ مادەشدا باسی ئیدارەی هاوبەش و مافی لەپێشینەی هەرێمەکان هاتووە (112 و 115 و 122)، ئەمەش زیاترە لە فیدراڵییە باوەکانی دنیا.

ـ بەئەزموونی 15 ساڵی ڕابردوو هەمیشە هێز و پێگە لەپێش بڕگە و مادە دەستورییەکان بووە، تا ئەوکاتەی کورد لە بەغدا کاریگەربووە، بۆچوونی خۆی سەپاندووە و وەبەرهێنانی تاکلایەنەی لە کەرتی نەوت و گاز کردووە، لە 2009 سەرۆک تاڵەبانی بە ئاشکرا رەزامەندیی حکومەتی مالیکی لەسەر هەناردەی نەوتی کوردستان ڕاگەیاند، لە 2021 یش لە یاسای بودجەدا دان بەوەدا نرا هەرێمی مافی فرۆشتنی تاکلایەنەی نەوتی هەبێت و ئەم دوو پێشینەیەش ناکۆکن لەگەڵ بڕیاری ئێستای دادگای فیدراڵی.

ـ لاوازبوونی هەڵوێستی هەرێم لە دۆسییەی نەوت دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆکارێک: دەرکەوتنی لێکەوتەی خراپی گرێبەستەکان و هەرزانفرۆشیی نەوتی کوردستان و پەرەسەندنی ناڕەزایەتییەکانی ناوخۆ لەو بارەیەوە، لێکەوتەکانی پاش ریفراندۆم و لەدەستچوونی کەرکوک (2017)، پاشەکشەی دەستوەردانی ئەمەریکا و رۆژئاوا لە دۆسییەی عێراق، لەگەڵ ئەم پەرتەوازەیی دوایی لایەنە کوردییەکان لە بەغدا، سەرجەم ئەمانەش ئێستا تەرازوی هێزی بەلای بەغداو لایەنە شیعەکان لارەسەنگ کردووە.

ـ بڕیارەکەی دادگا بنجبڕە و لە باڵاترین ناوەندی بڕیاری قەزاییەوە دەرچووە، بەڵام هەندێ گومان و مشتومڕی لەسەرە لەوانەش: کات و ساتە گوماناوییەکەی پاش 12 ساڵ و لەکاتی بەشداریکردنی پارتی لە هاوپەیمانی سێقۆڵی، لە دەمی وروژاندنی وەبەرهێنانە لە سامانی غازی کوردستان، ناڕەزایی دوو دادوەرە کوردەکە لەسەری، بازدانی بەسەر ئەو بڕگەو مادانەی ماف بەهەرێم و پارێزگاکان دەدەن لە دۆسییەی نەوتدا بەشداربن، بە نادەستوری لەقەڵەمدانی یاسای نەوت و گازی هەرێم بە جوملە بەبێ ئەوەی ئاماژە بەهیچ مادەو بڕگەیەک و لایەنێکی ناکۆک و دژ بکات کە ئەمەش پیشەییانە و زانستییانە نییە، بەڵام دادگا جەخت لەوە دەکاتەوە لە بەرژەوەندی عێراق ئەوەی کردووە، هەروەها ئەوەشی کردووەتە بەڵگە کە لە 2015 دادگایەکی ئەمەریکی بەهەمانشێوە هەناردەی سەربەخۆی نەوتی کوردستانی بە نایاسایی داناوە و تانەدانیش سوودی نەبووە تا هەرێم ناچاربووە بارە نەوتەکەی لە ئیسرائیل بەتاڵ بکاتەوە.

ـ بەپێی دستور حوکمی دادگای فیدراڵی بنجبڕە و قابیلی تێهەڵچوونەوە نییە، بەڵام لەڕووی کردارییەوە جێبەجێکردنی بڕیارەکە ئاستەنگی زۆری لە پێشە چونکە بۆرییەکان و بیرەکان و گرێبەستەکان لە 13 ساڵی ڕابردوودا قۆناغی زۆریان بڕیوە، جگە لەوەش بەرژەوەندیی زۆری وڵاتانی تێکەوتووە و پاکتاوکردنی ئەو گرێبەست و بارودۆخەشی هەیە پرۆسەیەکی هونەری و یاسایی و قەرەبووکێشە و کات و هەوڵی زۆری لە بەغدا پێویستە کە ئێستا ئەو دەرفەتەی نییە و ئەمەش لەسەر حکومەتی ئایندە وەستاوە.

ـ لەڕووی یاسایی و مەعنەوییەوە بڕیارەکە گورزێکی گەورەیە لە گرێبەستەکانی حکومەتی هەرێم و ئایندەی مامەڵەی تاکلایەنە بە دۆسییەی نەوت و لەپاش ئەوە بێگۆمان کۆمپانیاکان هەڵوەستە دەکەن و وەبەرهێنان لە نەوت و گازی هەرێم دەبێتە جۆرێک لە ریسک و سەرکێشی، لە حاڵەتی توندبوونی ناکۆکییەکانیشدا دوورنییە هەندێ لایەنی عێراقی بەغدا هان بدەن هێز بجوڵێنێت بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی کێڵگەکان بەتایبەت هەندێکیان زۆر نزیکن لە سوپای عێراق و حەشدی شەعبییەوە، لەگەڵ ئەمەشدا هیچ دوور نییە دوو هێزە کوردییەکە لەگەڵ خولی نوێ (پێنجەم) خۆیان بگونجێنن و ئەوکات وەک پاش 2009 دۆسییەکە هەر لە گێژاودا دەمێنێتەوە، یان دەکرێت دادگا شیکاری نوێ بۆ ئەو مادە دەستووریانە بکات کە لەبەرژەوەندی هەرێمن.

چارەسەر چییە?

لەپاش دەرچوونی بڕیارەکە تەنها دەرچەی یاسایی بەردەست دەرچواندنی یاسای نەوت و گازی فیدراڵییە بەجۆرێک ئەرک و مافی ناوەند و هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکانی تریش بەوردی دیاری بکات و لەوێدا سنوور بۆ دژیەکی مادە دەستورییەکان دابنرێت و رێگا لە تەفسیری تاکلایەنەش بگیرێت، بەڵام ئەمەش هەر ئاسان نییە و لەدوای 2007 وە سەرجەم هەوڵەکان شکستیانهێناوە بۆ ئەو مەبەستە، بۆ هەرێم کێشەیەکی تر هەیە کە لەپاش بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی هەڵوێستی لاوازتر بووە و سەقفی بۆ دانراوە.

لەدەرەوەی مشتومڕی سیاسی و حیزبی بەپێی ئاماژە و پێدراوەکان بەرژەوەندی گەلی کوردستان لەوەدایە فرۆشتنی نەوت فیدراڵی بێت بۆ گرەنتی کردنی نرخی جیهانی و ڕزگاربوون لە فرۆشتنی قاچاخ و گرێبەستی ناڕوون و ناشەفاف وەک ئەوەی ئێستا هەیە لەگەڵ کەڵک وەرگرتنی لە ئەزموونی کۆنی عێراق لەم بوارە، ئەمەش داواکارییەکی جەماوەری بەربڵاوە لە ئێستادا، بەڵام گرنگە ئەوە لەبەرچاو بگیرێت ئەم بەفیدراڵیکردنە نەبێتە هۆی ئەوەی بەغدا دەست بەسەر تەواوی دۆسییەی نەوتی هەرێمدا بگرێت وەک ئەوەی لایەنە ڕاستڕەوەکانی شیعە داوای دەکەن چونکە بەشکردنی دەسەڵاتەکان لە دەوڵەتی فیدراڵیدا مافە و سامانی سروشتی و وزەش تەنها کارتێکی بەهێزە بۆ مسۆگەرکردنی مافە داراییەکانی خەڵکی کوردستان و ئەگەر نەوتەکەش نەما ئەوکات تەنها پاڕانەوە دەمێنێت.