خانای قوبادی ئەو ئەستێرەگەشەی لە کاتی تاریکدا ڕووناکی هێنا. نووسینی عارف باوەجانی

 پێشەکی : خۆێنەران و ئەویندارانی خانای قوبادی : ئەوەی کە من لێرەدا ئاماژەی پێدەکەم، تەنیا لە بواری ڕۆڵی نەتەوەگەرایی (     ناسیونالیزمی ) ئەو کەڵە پیاوەی مێژووی گەلەکەمانە. کەسانی مێژووناس و ئەدەب ناسی کورد زۆریان لە سەر شاکار و بەرهەمەکانی نووسیوە. 

کاتێک کە باس لە بناغەکانی سەرهەڵدانی ناسیونالیزمی کوردی دەکرێت، پێویستە ئاماژە بە ناوی تەک تەکی ئەو کەڵە نووسەر و هونەرمەند و هەڵبەستڤانانە بکرێت، کە لە سەدەکانی پێشوودا، واتە لەو سەردەمانەی کە کورد لەوپەڕی بێکەسی و بێزانستیدابووە، بە ڕستەیەک یا چیروکێک و نامەیەک، شاکارێکیان خولقاندووە. 
ئەوانەی کەوا شارەزای مێژووی ناسیونالیزمی جیهانین، بە تایبەت ئەوانەی کە هەڵسەنگاندن بۆ بناغەی مێژووی ناسیونالیزمی کوردی دەکەن، زۆرجار باس لە کۆنترین هەڵبەستڤان و ئەدیب ئەحمەدی خانی دەکرێت، کە خاوەنی شاکاری مەم و زینە. لەم چەند ڕستەدا بەو شێوە باس لە بێ وڵاتی دەکات: 
ینە کـــارشــــەن ئەی دنیای غـــەدار
هەزار کــەس بەدام کــەردەن گرفتار
یەکێ مــەکــەرۆ بەغـــەم مـــوبتــەڵا
یەکــێ مــــــــــــەوزۆ نـــەدام بــــەڵا
یەکــێ شــادمــان جـــە وەسڵ یارەن
یەکــێ تا مـــەردەن هەر گــرفتــارەن

بەڵام زۆری دیکە هەیە، بە هۆی نەبوونی مێژوونووسێکی دڵسۆز و شارەزا لە نزیک ئەو ناوچانەی کە ئەوانیان لێ ژیاوە، ناویان وەک پێویست بۆ نەوەی داهاتووی گەلەکەیان ئاشنا یا ئاشکرا نەبووە. یەکێک لەو کەسانەی کە وەک پێویست لە ئاست کوردستانی مەزن باسی لە سەر نەکراوە، بە تایبەت لە بوارە نەتەوەییەکەیدا، ئەویش خانای قوبادییە.

پێناسەیەکی کورت: خانای قوبادی: لە هۆزی (قوایی) یا بە فارسی و عەرەبیەکەی (قبادی) کە یەکێک لە هۆزە گەورەکانی سەربە سەلاسی باوەجانیە، کە لە عەشیرەتی گەورەی جافن، کەوتوونەتە سەربەشی جافی جوانرۆ، سەربە پارێزگای کرماشان.
لە چەندین سەرچاوە بە جیاواز باس لە ساڵی لە دایکبوون و کۆچی دەکرێت، مامۆستا عەلائەدین سەجادی لە مێژوی ئەدەبی کوردیدا لە بەشی باخی هونەراندا دەڵێ لە ١١٢٠  تا ١١٧٩ کۆچی ژیاوە. مامۆستا سەدیق بۆرەکەیی لە کتێبی مێژووی وێژەی کوردی دەنووسێ لە ١٠ ٨٣ تا ١١٦٧ کۆچی ژیاوە. یا نووسەر حەمە عەلی سوڵتانی لە کتێبی حەدیقەی سوڵتانیدا دەنووسێت خانای قوبادی لە ١١١٦ تا ١١٩٢ ی کۆچی ژیاوە.
بەڵام لە تازەترین چاپی دیوانی چاپکراویدا کە لە لایەن نزیکان و خزمانییەوە ئامادەکراوە، ئاماژە بەوە دەکرێت کە لە نێوان (١٧٠ ٠ -١٧٥٩) ژیاوە. بۆ خۆشی لە هەڵبەستیکدا باس لە مێژووی نووسینی پەرتووکی خەسرەو شیرینی دەکات و دەڵێت:
تاریجی هیجرەت ( ختم المرسلین
موطیع دیوان شەرح شەرعی دین
ڕۆژی دووشەممە ( ذی حچە الحرام)
هەزارو پەنجا یەکسەد سێ تەمام.

ئا لێرەدا ڕوون دەبێتەوە کە خانی پەرتووکەکەی لە ساڵێ ١٠ ٥٣ نووسیوە.
ناوبراو لە بنەماڵەیەکی خوێندەواردا پەروەردە کراوە، هەر بە منداڵی لە لایەن بنەماڵەکەیەوە دەنێردرێتە حوجرەی فەقێتی بۆ خۆێندنی ئاینی لای لای مەلا ناوداارەکانی ( هەورامان)، لەوێ قۆناغەکانی خۆێندنی ئاینی بە سەر کەوتوویی تەواوکردوە. لە سەردەمانی فەقێتیدا لە ناوچەکانی هەورامان بە باشی شارەزای زاراوەی ئەدەب و شیعری شیرینی هەورامی بووە، هەربۆیەش هەموو بەرهەمەکانی بە زاراوەی هەورامی نووسراون.
دواتر بە مەبەستی خۆێندن و فێربوونی زیاتر نێدراوەتە شاری (سنە) ، زۆر ناوچەی دیکەی ڕۆژهەڵات و باشوری کوردستان گەڕاوە. هیندێک سەرچاوە ئاماژە بەوە دەکەن، لە ویلایەتی بابان بەشداربووە و پۆستی پێدراوە. لەدانانی هۆنراوەی شێوەی گۆرانیدا مامۆستا بووە، چەند چیرۆکێکی هۆنیوەتەوە لەوانە: شیرین و خەسرەو، یوسف و زوڵێخا، لەیلا و مەجنون، ئەسکەندەر نامە، حەوت بەندی خانا و دیوانی خانا. یەکێکە لەو شاعیرانەی گرنگی بە ئازادی گەلی کورد داوەو ئەو هەستەی لە شیعرەکانی دا دەردەکەوێت، شانازی بەکوردو زمانی کوردییەوە کردووە، ئارەزووی رێبەرێکی دادپەروەری بۆ گەل و کۆمەڵ کردووە، لەهۆنراوەیەکیدا ئەڵێ: ئەگەر رژێمی کۆمەڵایەتی رژێمێک بێت بۆ سوودی کۆمەڵ زەوی ئەبێتە بەهەشت، بە پێچەوانەشەوە وڵات وێران ئەبێت و خەڵک ناحەسێتەوە. 
خانای قوبادی کەسی دووەمی بناغە دانەری ناسیونالیزمی کوردییە.
(خانا) ئەو ئەستێرە گەشاوەیە کە لە پاش ئەحمەدی خانی ڕچە شکێنی کردوە، و حەقوایە وەک کەسی دووەمی بناغە دانەری ناسیونالیزمی کوردی، ناوی بخرێتە مێژووی سەروەری گەلەمانەوە. ئەگەر خانی باسی لە نەبوونی وڵات و پاشایەک کردوە، بەڵام خانای قوبادی، وەک تەواوکەری هاواری هاوڵاتییەکەی واتە ئەحمەدی خانی، باسی لەزمانی کوردی و کوردستانیش کردوە. ئەم هەڵبەستەش نموونەیەکە لە دەیان ڕستەو دێری دیکەی پر مانای، بۆ نەتەوە ناسی و هاندانی هاوڵاتیانی لە سەردەمی تاریکیدا، کە لەو سەردەمانەدا نە سەرچاوەی زانیاری هەبووە نە نووسین بەو زمانە لەنێو خەڵکدا بڵاوکراوەتەوە.
هه‌‌‌رچه‌‌‌ن مه‌‌‌واچان فارسی شه‌‌‌که‌‌‌ره‌‌‌ن
کوردی جه‌‌‌ شه‌‌‌که‌‌‌ر به س شیرین ته‌‌‌ره‌‌‌ن
یه‌‌‌قینه‌‌‌ن جه‌‌‌ ده‌‌‌ور دونیای پڕ ئه‌‌‌ندێش
هه‌‌‌رکه‌‌‌س دڵشاده‌‌‌ن وه‌‌‌ زوان وێش
مەعلومەن هەر کەس بە هەر زمانێ
بواچۆ نەزمێ جە هەر مەکانێ

ناوبراو خاوەنی چەندین بەرهەم و پەرتووک بووە، وەک باس دەکرێت کە بەشی زۆری لە بەرهەمەکانی ونبوون، یا بە نانسناوی موحەممەد نووسراوە، و لە نامەخانەکانی تاران ونکراون. بە ناوبانگرتین بەرÚ¾ەمی وەک شاکار باسی لێوە دەکرێت «شیرین و خەسرەو»ە. چیرکی لەیلا و مەجنونیش کە لە ناو لاوانی کوردا هەمیشە وەک نموونەی خۆشەویستی باسی لێوەدەکرێت لە بەرهەمی خانای قوبادییە.
خانا تەنیا لەو برگەیە نەبوو کە وەک ناسیونالیزمێکی کوردی لەو سەدەدا ئاماژەی بە کوردستان کردوە، لەم دێڕەشدا بە شێوەیەکی زەقتر باس لە زمانی کوردی وڵاتی کوردستان دەکات و دەڵێت:
به‌‌‌له‌‌‌فزی کوردی، کوردستان ته‌‌‌مام
پێش بوان مه‌‌‌حزوز، باقی السلام
خانا لە هەڵبەستێکی دیکەیدا! باس لە زوڵم و زۆری ئەو سەردەمەی داگیرکەرانی کوردستان دەکات، کە چۆن خەڵک دەچەوسێنەوە، لە ناو هەڵبەستەکەیدا، هەر بۆ خۆی لۆمەی خۆی دەکات و دەڵێ خانا بۆ ئەوەندە زمان درێژی، کامە یاساو یەکسانی کە تۆ پێی بنازی.

خانا بۆ وەسەن زبان درازی ،،،،،، کۆن ئەو ساحیب عەدل تۆ پێش بنازی
کۆتاکەر ئی حەرف بە دەوان دەو ،،،،، وەبر دەر بە فەرمان دڵگیر خەسرەو 
بەڵێ جە خانای عەتارد خامە ،،،،، مونشی وەسف زوڵف عەنبەر شەمامە
بە سەمعی شەریف بشنەو حیکایەت ،،،، ئەر قەسدش خێرەن والی ولایەت
بە جای گوڵ زەمین ماوەرۆ گەوهەر ،،،، سەنگ مەبۆ بە لاڵ، خاکش بە عەنبەر
ئەر والی بێ عەدڵ، شەرارەت بێشەن ،،،، بەدجنس بەدکار، دوور جە ئەندێشەن
وڵکەی مەملەکەت کەی مەعمور مەبو ،،،، ئیمنی وا ڕاحەت جە خەلق دوور مەبو.

هەر لەم هەڵبەستەشدا سکاڵا دەکات لە دونیای غەدار کە چۆن هیندێک کەس بەدەس زاڵمەوە دەکات گرفتار.
ینە کـــارشــــەن ئەی دنیای غـــەدار
هەزار کــەس بەدام کــەردەن گرفتار
یەکێ مــەکــەرۆ بەغـــەم مـــوبتــەڵا
یەکــێ مــــــــــــەوزۆ نـــەدام بــــەڵا
یەکــێ شــادمــان جـــە وەسڵ یارەن
یەکــێ تا مـــەردەن هەر گــرفتــارەن
لە کۆتاییدا دەڵێم، هیواخوازم دەسەڵاتی کوردی، پەروەردەو فێریکردنی کوردی، ئەنیسیتۆتی مێژووناسی و ناسیونالیزمی کوردی، لە ئیستا و داهاتوودا ئەو ناسناو شاکارە گەورەی خانای قوبادی، بۆ نەوەی داهاتوو بە زیندوویی بهێڵنەوە. بە تایبەت جێی خۆیەتی کە سوپاسی شارەوانی و هیندێک ناوەندی ڕۆشنبیری و بنەماڵە و نەوەی ناوبراو لە شاری دەربەندیخان بکرێت، کە ناوی هیندێک شەقام و قووتابخانە و ناوەندی ڕۆشنبیریان کردوە بە خانای قوبادی، بەو هیوایە پەرە بسێنرێت بۆ شار و ناوچەکانی دیکەی کوردستان.

سەرچاوەکان
دیوانی خانای قوبادی
http://www.kurdishacademy.org/?q=node/543
مێژووی وێژەی کوردی : سەدیق بۆرەکەیی
http://www.kurdipedia.org کوردپیدیا
زمانی کوردی وه‌‌‌ک زمانێکی ئاسمانی و پیرۆز. جەماڵ نەبەز
دیوانی ئەحمەدی خانی
عەلائەدین سەجادی لە مێژوی ئەدەبی کوردیدا.
مێژووی هۆزی جاف / نووسینی خەسرەو جاف
گۆڤاری گزنگ.