بنچینه‌‌ۆ پایه‌کانی مێژوویی ئیده‌ی ئۆتۆدێتێرمیناسیۆن روو له بۆعدی ژووره‌وه خۆ ده‌چه‌سپێنن، وه پێیوه‌ند‌و پێوه‌ستن به ره‌ۆتی سه‌رهه‌لدانی ئیده‌ی حکوومه‌ت و شێوازی ده‌سه‌لاتداری نوێنه‌رایه‌تی (representative). چه‌مکی دیاریکردنی چاره‌نووس دیفاع له‌وه‌ده‌کات که شاروه‌ندی وه‌لاتێک ده‌بێ حکوومه‌تی خۆیان به چه‌شنێک هه‌لبژێرن که حکوومه‌ت له‌سه‌ر ئاستی ئیراده‌ۆ ره‌زامه‌ندی خه‌لک له‌نگه‌ری گردبێت،
نه‌ته‌وه و ناسیۆنالیزم/ ناسیۆنالیزم له ره‌وه‌نگه‌ی لیبرال- دێمۆکراسی و
مارکسیستی(مارکس، ئینگلس) به‌شی 2هه‌م
له به‌شی 1که‌می نه‌ته‌وه و ناسیۆنالیزم دا له‌مه‌ر گرینگی پرسی سه‌روه‌ری سیاسی و ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی، و ره‌ۆتی ساغکردنه‌وه‌ی پرۆژهی ده‌ۆله‌ت- نه‌ته‌وه له لایه‌ک، وه فه‌قییر بوون وه یان خوود ئالۆزبوونی ئه‌ده‌بیاتی سیاسی کورد له هه‌مبه‌ر پرسێکی ئاوه گرینگ‌و چاره‌نووس سازدا له لایه‌کی دیکه‌وه، ئاماژه به‌م خالانه‌‌ی خواروو کرابوو :
¢1/ خه‌لک وه‌ک تووخم و ئێلێمێنتی سه‌ره‌کی ده‌ۆله‌ت.
¢2/ ئیده‌ی نه‌ته‌وه، نه‌ته‌وه‌ی سیاسی.
¢3/ ئیده‌ی نه‌ته‌وه، نه‌ته‌وه‌ی کولتووری.
¢4/ پرۆسه‌ی مێژوویی سه‌رهه‌لدان‌و شکلگیری(فۆرماسێون)سه‌روه‌ری سیاسی‌و نه‌ته‌وه‌یی له چه‌شنی ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی.
به‌شی 2هه‌م ته‌رخان کراوه به ناسیۆنالیزم له ره‌ۆه‌نگه‌ی لیبرال-دێمۆکراسی وه مارکسیستی،
پرینسیپی میلییهتهکان ، وه ئه‌سلی مافی دیاریکردنی چاره‌نووس.
به‌شی 3هه‌م ته‌رخان ده‌که‌م به لایه‌نی حقووقی ئه‌م پرسه له چوارچێوهی نیزامی حقووقی نێۆنه‌ته‌وه‌یی.
5/ ناسیۆنالیزم له ره‌وه‌نگه‌ی لیبرال- دێمۆکراسی
ناسیۆنالیزم بۆ یه‌که‌م جار وه‌ک ئیدیۆلۆژیه‌کی سیاسی ئاکتیف،توانی له ژێر کارتێکردنی شۆرشی مه‌زنی فه‌رانسه وه‌ک دیارده‌یه‌کی نوێ واریدی ژیانی سیاسی ئۆروپیه‌کان بێ،دیاره چه‌مکی ناسیۆنالیزم له سه‌ره‌تا دا وه‌ک ده‌ستمایه‌یه‌ک له بواری خولقاندنی ئه‌ندیشه‌یه‌کی نوێ که بتوانێ پووششێکی تێئۆریکی مووناسیب بۆ داخوازی مافی نه‌ته‌وایه‌تی فۆرموله بکات،هاته ئاراوه، هه‌لبه‌ت هاتنه ئارای سیاسه‌تی ناسیۆنالیستی بۆ ئۆروپا به هۆی شۆرشی سالی 1789 به‌ۆ مانایه نییه که سه‌ره‌تای مێژووی ناسیۆنالیزم بۆ ئه‌م شۆرشه و ئه‌ۆ ساله بگه‌رێته‌وه، به‌لکوو ئه‌ۆ ناسیۆنالیزمه‌ی که له ئاخروئووخری سه‌ده‌ی 18 وه له قالیبی هه‌ست و ئیحساسێکی هاۆبه‌شدا له زۆرینه‌ی وه‌لاتانی ئۆروپایی دا بلاۆ بۆوه،ره‌گ و ریشه‌ی بۆ رابردوێکی زۆر دوور ده‌چێته‌وه، به‌لام له واقیعدا ئه‌وه شۆرشی فه‌رانسه بوو که ئه‌م هه‌ست و سۆزه ناسیۆنالیستیه‌ی له رێگه‌ی پرۆسه‌یه‌کی گرژ و شۆرشگێرانه هێنایه ناۆ ژیانی رۆژانه‌ی شاروه‌ندی ئۆروپایی که له دواییدا به هۆی ناپلئۆن و سیاسه‌ته جیهانگیرانه‌که‌ی،له سه‌ره‌تاسه‌ری ئۆروپا و دواتریش له ده‌ره‌وه‌ی جوغرافیای قاره‌ی ئۆروپا بلاۆ بۆوه. ئه‌م ناسیۆنالیزمه له پرۆسه‌ی پراکتیک و ماتریالیزه‌کردنیدا، له چه‌شنێک ته‌ناقۆز و دژاییه‌تی ده‌گه‌ل نه‌ۆعی ته‌عامول‌و کرده‌وه‌ی ئیمپریالی ناپلئۆن له لایه‌ک و پرینسیپه‌کانی ئیدیۆلۆژی لیبرالی له لایه‌کیدیکه‌وه ره‌نگده‌داته‌وه،که ئه‌م ره‌ۆته‌ش سه‌رئه‌نجام ده‌بێته هۆی بلاۆبوونه‌وه‌ی به‌زرو و تۆی ناره‌زایی و ئعتیرازاتی ناسیۆنالیستی له هه‌موو دونیادا، رێئاکسیۆن و دژکرده‌وه‌ی گه‌لان ته‌نیا روو له هێزی سه‌ربازی فه‌ره‌نسه جهه‌تگیر نه‌کرابوو به‌لکوو له هه‌مان کاتدا که دژی هێزه‌کانی داگیرکه‌ری ناپلئۆن چالاکیان ئه‌نواند، له هه‌مانکاتیشدا دژ به ده‌سه‌لاتی شا و ده‌رباری وه‌لاتیان بوون که له خزمه‌ت به ناپلئۆن و سیاسه‌ته مه‌زنخوازه‌کانی ئه‌ۆ دا، سه‌روه‌ری سیاسی و حاکمییه‌تی نه‌ته‌وه‌یی و به‌رژ‌وه‌ندی وه‌لاتیان فیدا کردبوو، بۆیه ئاکامی ئه‌م بزوتنه‌وه ناسیۆنالیستانه سه‌رئه‌نجام له وه‌ده‌رنانی هێزی داگیرکه‌ر و رووخانی ده‌سه‌لاتی وابه‌سته‌و نانه‌ته‌وه‌یی، وه کرانه‌وه‌ی فه‌زایه‌کی سیاسی و نه‌ته‌وه‌یی دا ره‌نگیدایه‌وه که له بواری تێئۆریکیدا ئه‌وه هه‌مان ئه‌ۆ ئیده ناسیۆنالیستییه بوو که توانی وه‌ک خۆراکی فیکری له ئاست ساغکردنه‌وه‌ی هێزی دینامیکی پێویست بۆ ره‌خساندن و سه‌رخستنی ئه‌م بزووتنه‌وه‌گه‌له رۆلی کارگه‌ر و دیاریکه‌ر بگێرێت.
ناسیۆنالیزمی فهرهنسهویی که به‌رهه‌می پرۆسه‌یه‌کی رادیکال و شۆرشگێرانه بوو ، وه دواتریش له ئه‌نجامی چالاکی سه‌ربازی ناپلئۆن زه‌مینه‌ی په‌ره‌پێدانی بۆ ئاماده‌کرا بوو، له جه‌ۆهه‌ردا ناسیۆنالیزمێک بوو که خاوه‌نی ئه‌ساس و بنه‌مایه‌کی تایبه‌ت به‌خۆ (موونحه‌سر به‌فه‌رد) بوو، به‌ۆ مانایه که ناسیۆنالیزمێک بوو که ته‌نیا ده‌گوونجێ له چوارچێوهی ئیده‌ی "نه‌ته‌وه‌ی سیاسی" دا پێناسه بکرێت*(بۆ زانیاری زیاتر له باره‌ی ئیده‌ی نه‌ته‌وه‌ی سیاسی بۆ به‌شی یه‌که‌می ئه‌م نووسراوه‌یه بگه‌رێوه)، چوونکه فه‌رانسه له ئاخروئووخری سه‌ده‌ی 18 دا توانیبووی چه‌شنێک له ئۆرگانیزاسیۆنی سیاسی و ئیداری بۆ سیستمی ده‌سه‌لاتداری وه‌لات ئاراسته بکات که عه‌مه‌له‌ن ره‌خسێنه‌ری بارودۆخێک بووه که تێیدا توانراوه،به گوورجی پرۆسه‌ی ئینتێگراسیۆنی(ئاویته بوون) سیاسی،زه‌مینه‌ی گه‌شه‌و مسه‌ۆگه‌ربوونی بۆ فه‌راهه‌م بێت، وه له واقیعدا مانیعی ره‌خساندنی که‌مترین زه‌مینه‌ی مووناسیب و بنه‌ره‌تی بووه که له ئه‌نجامیدا بکرێت و بتوانرێت ئه‌م ره‌ۆته له چه‌شنی ناسیۆنالیزمی کولتووری دا ره‌نگبداته‌وه.
لێره‌دا له قیاسی نێوان دوو ناسیۆنالیزمی نه‌ۆعی ئه‌مریکی‌و فه‌رانسه‌ویی‌دا، ده‌توانرێت چه‌شنێک نێزیکی وه یا خوود خزمایه‌تی ئیدیۆلۆژیکی له نێوان ناسیۆنالیزمی ئه‌مریکایی و فهرهنسهویی،ده‌ست نیشان بکرێت، به‌ۆ مانایه که ئیده‌ی ناسیۆنالیزمی سیاسی په‌یره‌ۆکراو له هه‌ر دووکی ئه‌م وه‌لاتانه‌دا،ئیده‌یه‌ک بووه که سه‌رچاوه‌که‌ی بۆ ئاسار و بیرو ئه‌ندیشه‌ی ژان ژاک رۆسۆ ده‌گه‌رێته‌وه ،وه له‌م سه‌رچاوه‌یه ئیلهامیان وه‌رگرتووه.
گرینگتر له باسی چۆنیه‌تی سه‌رهه‌لدانی و په‌یدایشی ئیده‌ی ناسیۆنالیزم،ره‌نگه باس و لێدوانی بێت له باره‌ی ره‌ۆتی ماتریالیزه کردن و چه‌شنی کارکه‌رد و کاردانه‌وه‌ی، له گۆره‌پانی خه‌بات بۆ سه‌پاندن وه چه‌سپاندنی نه‌زمی نوێ لیبرالی له ئۆروپا بێ، ناسیۆنالیزم له گۆره‌پانی خه‌باتدا، عه‌مه‌له‌ن وه‌ک ئه‌بزارێکی کارتێکه‌ر و دیاریکه‌ر بۆ خه‌بات و به‌ربه‌ره‌کانی وه تسوییه حیساب ده‌گه‌ل ده‌سه‌لات و مقاومه‌تی ئه‌مپراتووریه‌کان دێته‌ئاراوه، له واقیعدا ناسیۆنالیزم له‌م خه‌بات و چالاکیانه‌ی دژ به ده‌سه‌لات و مقاومه‌تی هێزه‌کانی ئیمپریال،هه‌ر وه‌ک چۆن ئیدیۆلۆژی دێمۆکراتیک بوو به هۆی قه‌یرانی شه‌رعییه‌ت، وه سه‌رئه‌نجام تێکشکانی قه‌داسه‌تی ده‌سه‌لاتی سه‌لته‌نه‌تگه‌لی مووتله‌قه و مه‌شرووته،هه‌ر ئاوه‌ش ناسیۆنالیزم و خه‌باتی ناسیۆنالیستی توانی،نه‌زمی نێونه‌ته‌وه‌یی و نه‌قش و رۆلی ئه‌مپراتورییه‌کانی ئووتریش-مجارستان ، رووس، عووسمانی، که له سه‌رده‌می په‌ێمانی وێستفالیا(westfalia ) را به بێ هیچ چه‌شنه گۆرانکارییه‌ک تا ئه‌ۆ کات مابوونه‌وه،تووشی قه‌یرانی شه‌رعییه‌ت وه سه‌رئه‌نجام رووخان و له به‌ریه‌ک هه‌لوه‌شاندنیان بکات.
لیبرالیزم وه‌ک ئیدیۆلۆژی ته‌نیا له یه‌ک خالدا ته‌ۆزیحاتیکی سه‌ره‌تایی و پشتگیرانه‌ی له پهیوهندی ده‌گه‌ل ناسیۆنالیزم ئاراسته کردوه، ئه‌ویش بریتیه له ئیمکانی ئینتیقال و راگواستنه‌وه‌ی ئسوول و پرینسیپه‌کانی لیبرالیزم( وه‌ک ئۆتۆنۆمی و ئازادییه‌کانی تاکه که‌س) له حه‌ۆزه‌ی تاکه که‌س بۆ حه‌ۆزه‌ی کۆ یان خه‌لکه، به‌لام تێبینی و تێفکرێکی قوول له لۆژیک و کارکردی ناسیۆنالیستی هاۆرێ ده‌گه‌ل له به‌رچاۆگرتنی ئه‌نجامه‌کانی ئازموونی ناسیۆنالیزمی ئۆرگانیکی ئالمانی،ده‌مانهێنێته سه‌ر ئه‌م قه‌ناعه‌ته که ناسیۆنالیزم سه‌ره‌رای ئه‌وه که هه‌لگری پرۆژهی رزگاری گه‌ل و ساغکردنه‌وه‌ی پرۆژهی نه‌ته‌وه- ده‌ۆله‌ته، به‌لام له پراکتێکدا ده‌گه‌ل پرینسیپه‌کانی ئیدیۆلۆژی لیبرالی ناته‌با و ناسازگاره، دیاره ره‌نگه سرنجدان و ووردبونه‌وه له ئازموونی ناسیۆنالیزمی ئۆرگانیکی ئالمانی بۆ ته‌فهیمی ئه‌م ئیدیعایه کافی بێت،که چۆن به راشکاویی ناسازگاری خۆی ده‌گه‌ل بنه‌ماکانی ئوومانیستی،ئازادی تاک ،راسیۆنالیزم (ته‌عه‌قوولگه‌رایی)،ئه‌ساله‌تی به‌رژه‌وه‌ندیخوازی و به‌خته‌وه‌ری و ،،،، که کاراکتێر و تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی لیبرالیزم پێکدێنن،بۆمان ده‌رده‌خا.جێوازی نێوان پرینسیپه‌کانی لیبرالی و بزووتنه‌وه ناسیۆنالیسته‌کان له به‌شی زۆری سه‌ده‌ی 19 به شێوه‌یه‌کی ئاشکرا قابیلی بینین بوون، هه‌ر وه‌ک هابزباوم" ئاماژه به کاراکتێر‌و خاسییه‌تی ئینتێگرالی ئه‌م بزووتنه‌وانه ده‌کات که چۆن ماک و نیشانی ئینتێگرالکه‌ریان(ئاویته کردن) پێوه دیار بوو"، که زۆر جار ئه‌م عه‌مه‌لی ئینتێگرالکردن ئیجباری وه له دژی ئیراده و داخوازی تاک دا بووه که ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ل ئۆتۆنۆمی و ئازادی تاک که پرینسیپی لیبرالین به راشکاویی دژایه‌تیان هه‌بووه.
6/ ناسیۆنالیزم له ره‌وه‌نگه‌ی سۆسیالیستی: مارکس ، ئینگلس
پرسی نه‌ته‌وه‌یی له بواری تێئۆریکی له ئاسار‌و به‌رهه‌مه‌کانی مارکس دا تێئۆریزه نه‌کراوه ، وه ئه‌گه‌ریش ئاماژه به‌م پرسه کرابێت زۆر که‌م، و تایبه‌تمه‌ندی ره‌دکه‌ردنه‌وه و به گرینگ نه‌نرخاندنی پرسی نه‌ته‌وه‌ویان پێوه دیاره، هه‌ر چه‌نده ئه‌مه راسته که پرسی نه‌ته‌وه‌یی به لای مارکسه‌وه گرینگیه‌تی نه‌بووه، به‌لام ئه‌مه به مانای نه‌فی ئه‌م راستیه‌ش نییه که دوای مارکس،هێندێک له ئیده‌گه‌لی ئه‌ساسی‌و بنچینه‌یی له بوواری پرسی نه‌ته‌وه‌یی به شێوه‌یه‌کی فه‌رمی کاردانه‌وه‌یان بووه له بزوتنه‌وه‌گه‌لی سۆسیالیستی و کۆموونیستیدا.
مارکس و ئینگلس خاوه‌ن هه‌لویستێکی به‌رامبه‌ر وه دژ به هه‌لویست و گووتاری سیاسی ناسیۆنالیزمی کولتووری بوون، ئیده‌ی نه‌ته‌وه‌ی کولتووری و ناسیۆنالیزمی کولتووری که هه‌لگری پرۆژهی ساغکردنه‌وه‌ی ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی و سه‌ربه‌خۆیه، بۆ ئه‌ۆ دوو بیرمه‌نده وه‌ک واقعییه‌تێکی سرووشتی نایه‌ته نرخاندن، له ره‌وه‌نگه‌ی ئه‌ۆ دوو بیرمه‌نده ساغکردنه‌وه‌ی یه‌ک ده‌ۆله‌ت له سه‌ر بنه‌مای ئیتنیکی وه یان کولتووری ناتوانرێ ته‌ۆجیهه بکرێت،به‌لکوو ئه‌م دیارده‌یه ته‌نیا له چوارچێوهی قابلییه‌تی شیاویی بۆ گه‌شه‌ی ئابووری و ته‌ۆسیعه‌ی کاپیتالیستی که بتوانێ له به‌تنی خۆیدا داخوازی دامه‌زراندنی کۆمه‌لگایه‌کی نۆێ دابین‌و مسه‌ۆگه‌ر بکات قابیلی ته‌ۆجیهه، بۆیه لێره‌دایه که ته‌نیا ده‌لایلی تاکتیکی ده‌توانن ببن به هۆی گۆرانکاری له ئاستی ئه‌م معیار و میزانه ئێستاندارده‌یه، بۆ وێنه ناسیۆنالیزمی ئیرله‌ندی تا ئه‌ۆ جێگه‌یه قابیلی ته‌‌حه‌موول و ته‌ۆجیهه که مه‌ۆجوودییه‌تی ئیرله‌ند زه‌مینه‌خۆشکه‌ری دۆخ‌و هه‌لوومه‌رجێک بێت له راستای ته‌قوییه‌ت و به‌هێزکردنی مه‌ۆقعییه‌تی لاندلۆردیزمی(landlordizm) ئینگلیسی، به‌لام سه‌ربه‌خۆیی ئیرله‌ند عه‌مه‌له‌ن ده‌بێته هۆی نه‌ک هه‌ر وه‌رشکه‌سته‌گی لاندلۆردیزمی ئینگلیسی و بگره ئی ئیرله‌ندیش، که ئه‌وه‌ش له خۆیدا ده‌توانرێت وه‌ک بارودۆخێکی گوونجاو بۆ پرۆلتاریای ئینگلیس بێته‌نرخاندن، که وایه شایانی پشتگیری لێکردنه.
ناسیۆنالیزمی لێهستانی(پلۆنیا) له چوارچێوهی کاراکتێر و تایبه‌تمه‌ندی دژی روسییه‌که‌ی بۆ مارکس و ئینگلس قابیلی ته‌ۆجیهه بوو، هه‌ر بۆیه‌شه ده‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا که پێش قه‌زاوه‌تێکی دژی ئیسلاۆیان هه‌بوو، به‌لام دیسانیش له مه‌ۆزه‌عی تێئۆریکی دا له‌م ناستۆنالیزمه پشتگیریان کردوه.
مارکس، به تایبه‌ت ئینگلس هاۆکات ده‌گه‌ل ته‌ۆجیهاتی تێئۆریکیان به‌رامبه‌ر به پرسی نه‌ته‌وه‌یی،له چوارچێوهی به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی گه‌شه‌ی کاپیتالیستی و پرۆلتاریایی دا، مه‌سه‌له‌ی نه‌ته‌وه له چوارچێوهی، جێوازی نێوان " نه‌ته‌وه‌ی خاوه‌ن مێژوو ، وه نه‌ته‌وه‌ی بێ مێژوو " پێناسه ده‌که‌ن وه پێیان وایه که نه‌ته‌ته‌وه‌ی خاوه‌ن مێژوو ئه‌ۆ نه‌ته‌وه‌یه که توانیویه‌تی خۆی به ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی له چه‌شنی ئه‌ریستۆکراسی وه یان بورژه‌وازی ته‌یار کردبێت، به‌لام نه‌ته‌وه‌ی بێ مێژوو نه‌ته‌وه‌یه‌که، که خاوه‌نی ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی نییه وه له‌بوواری سترووکتۆری ئابووری و کۆمه‌لایه‌تی خاوه‌ن پێکهاته‌ی گووندنشینیه و له لایه‌ن حکوومه‌تی ده‌ره‌کی ئیداره ده‌کرێت،واته خاوه‌ن سه‌روه‌ری سیاسی له چه‌شنی ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی نییه.دیاره ئه‌م ئه‌ندیشه‌ی ئینگلس که له واقیعدا له ئه‌ندیشه‌ی هێگل ئیلهام وه‌رگیراوه، ده‌توانرێ ده‌گه‌ل ئه‌وه‌ی مارکس سه‌باره‌ت به چه‌مگه‌لی وه‌ک " خه‌لکی خاوه‌ن مێژوو ، وه نه‌ته‌وه و خه‌لکی بێ مێژوو و ناسیۆنالیته، یه‌کسان و وه‌ک یه‌ک بێنه‌نرخاندن،ئه‌ۆ دوو بیرمه‌نده پێیان وایه که خه‌باتی رزگاریخوازی کرێکاری ده‌بێ له چوارچێوهی نه‌ته‌وه دا جێی خۆی بکاته‌وه و نابێ له لۆکالیزم و ناوچه‌گه‌رایی میلیه‌ته‌کاندا خۆی وون بکات یان بدۆرێنێ.
مارکس و ئینگلس پێیان وابوو که ئه‌ۆه راسته که گرووپگه‌لێکی جێواز له بوورای ئێتنیکی به‌لام ئاویته و تێکه‌ل به یه‌ک، پێکهاته‌ی ده‌ۆله‌ته ئۆروپاییه‌کان پێک دێنن(ئینگلس له سالی 1866 ده‌لێ له سه‌رانسه‌ری ئۆروپا دا وه‌لاتێک نابینرێت که خاوه‌نی پێکهاته‌یه‌کی کۆمه‌لایه‌تی یه‌کده‌ست بێت وه له‌سه‌ر یه‌که‌یه‌کی ئێتنیکی موه‌حه‌د ساز کرابێت، به‌لکوو هه‌موویان خاوه‌ن پێکهاته‌یه‌کی کۆمه‌لاتی رازواه به چه‌ند گرووپی ئێتنیکی جێوازن که له ژێر هێژموونی حکوومه‌تێکی واحیدا ده‌ژین)، به‌لام برواشیان به‌وه قائیم بوو که سه‌رئه‌نجام گشت نه‌ته‌وه و میلیه‌ته‌کان، کاتێک کۆمه‌لگای کۆموونیستی محقق بێت هه‌موویان له‌م کۆمه‌لگایه دا حه‌لل ده‌بن و ده‌توێنه‌وه و ئاسه‌وارێک له نه‌ته‌وه و میلییه‌ت و ده‌ۆله‌ت نه‌ته‌وه‌کان نامێنێ وه کۆمه‌لگایه‌کی یه‌کده‌ست و یه‌کسان، وه بێ چیین و بێ ده‌ۆله‌ت درووست ده‌بێت.
ئه‌م دید و بۆچوونه گشتیه‌ی مارکس و ئینگێلس به‌رامبه‌ر به پرسی نه‌ته‌وه و ناسیۆنالیزم ده‌توانێ پهیوهندی هه‌بێت ده‌گه‌ل ئه‌م باروودۆخه‌ی که ئۆروپای ساله‌کانی پر له شۆرشی 1848 پێداتێپه‌ر ده‌بوو،بۆیه‌شه ئه‌م بزووتنه‌وه ناسیۆنالیستیانه له ره‌ۆنگه‌ی ئه‌م دوو بیرمه‌نده وه‌ک ئه‌بزارێک به ده‌ستی کۆنه‌په‌رست و له دژی شۆرشی کرێکاری هاتوونه هه‌لسه‌نگاندن و نرخاندن. ناسیۆنالیزمی کولتووری له‌ۆ سه‌رده‌مه‌دا وه‌ک پیلانی کۆنه‌په‌رستانه و جه‌مووجولێکی مه‌شکوک و له دژی ره‌ۆتی شۆرشگێرانه‌ی سه‌رده‌م له لایه‌ن مارکس و ئینگلێس‌وه مه‌حکووم کراوه،هه‌ر چه‌ند ئه‌م نووخته نه‌زه‌ره‌ی مارکس دواتر له لایه‌ن مارکسیسته‌کان تووشی هێندێک ته‌فاسیر‌و خوێندنه‌وه‌ی تازه هاتووه،به‌لام نه‌شبۆته هۆی گۆرانکاری بنه‌ره‌تی و جه‌ۆهه‌ری له ئاست ره‌وه‌نگه‌ی مارکسه‌وه.
به گشتی ده‌توانین بلێین له ئاست پرسی نه‌ته‌وه و ناسیۆنالیزم،چه‌شنێک تێئووری سیستماتیک سه‌باره‌ت به ته‌ئید وه یاخوود پیشتوانی له پرسی نه‌ته‌وه و ناسیۆنالیزم له ره‌وه‌نگه‌ی مارکسیستدا نابینین،ته‌نانه‌نه‌ت به حوکمی ئه‌وه که ناسیۆنالیزم ئه‌ساسه‌ن ئه‌بزارێکی ئیدێۆلۆژیکییه و خاوه‌ن گه‌رایش بۆ ساغکردنه‌وه و ئیده‌ئالیزاسیۆنی ده‌ۆله‌ته،وه ده‌ۆله‌تیش له ره‌ۆنگه‌ی مارکس وه‌ک ئه‌مرازی سه‌رکووتکه‌ری چینێک به ده‌ست چینێکی تر پێناسه کراوه، که‌وایه له لایه‌ن مارکس‌وه مه‌حکووم و قابیلی ره‌ده، دیاره هه‌رچه‌نده ناسیۆنالیزم و ده‌ۆله‌ت که پێکهێنه‌ری نه‌ته‌وه‌ن له لایه‌ن ئه‌م دوو بیرمه‌نده ره‌د ده‌کرێنه‌وه به‌لام له پراکتیکدا له ئیمکاناتێکی تاکتیکی که ناسیۆنالیزم ده‌توانێ ئاراسته‌ی خه‌باتی سۆسیالیستی بکات، وه‌ک ئینیسترۆمێنتێکی مووناسیب که ده‌توانێ له به‌رژه‌وه‌ندی چینی کرێکار دا بێت سوودی لێوه‌رده‌گیرێت، بۆیه‌شه دوای مارکس و ئینگلس وه به درێژایی مێژووی مارکسیسم،بگره ئێستاشی ده‌گه‌گه‌ل بێت، مه‌سه‌له‌ی ره‌دکردن وه‌یان قه‌بوولی ناسیۆنالیزم بۆ سوود لێوه‌رگرتن وه‌ک ئه‌بزارێکی تاکتیکی، بۆته پرسێکی پرمناقشه و جێگه‌ی باس‌ولێدوان له ناۆ خانه‌واده‌ی بیرو هزری سۆسیالیستی وکۆموونیستی دا.
7/ پرینسیپ و ئه‌سلی میلییهتهکان
پرینسیپی میلییهتهکان له تێئۆریدا مافی هه‌موو نه‌ته‌وه‌یه‌کی کولتووری، وه میلییهتهکان بۆ خۆ ته‌یارکردنی به یه‌ک ئۆرگانیزاسیۆنی سیاسی ره‌وا ده‌بینێ،ئه‌م ئه‌سله له سه‌ر ئاستی پرسێکی هه‌ده‌فمه‌ند واته بوونی یه‌ک نه‌ته‌وه دامه‌زراوه، که ئه‌وه ده‌که‌وێته ناۆ بازنه‌ی جێوازێکی پرمانا ده‌گه‌ل ئه‌سلی مافی دیاریکردنی چاره‌نووس که له بوواری تێئۆریک و پراکتیکیدا، دوای ئه‌سلی میلییهتهکان وه به مه‌به‌ستی دیفاع له هه‌مان ئارمانج و هه‌ده‌ف هاتۆته‌ئاراوه، ئه‌وه‌ی راستی بێت ئه‌سلی میلییهتهکان له پراکتیکدا ده‌بێته هۆی زه‌قکرنه‌وه‌و درێژه‌دان به داستانی ئیراده‌ی مووشه‌خه‌سی ئه‌ۆ ته‌به‌عه کۆ و کۆلێکتیفه که له واقیعدا هه‌مان نه‌ته‌وه‌ی کولتوورییه، به‌لام ئه‌سلی مافی دیاریکردنی چاره‌نووس که دواتر باسی لێده‌که‌یین، بریتیه له راسیۆنالیزه‌کردنی هه‌موو هه‌ۆل و ته‌قه‌لاکان له رێگه‌ی ته‌وه‌سوول به یه‌ک لۆژیکی دێمۆکراتیک.
هه‌ر چه‌نده که، مێژووی پێش ته‌واوبوونی شه‌ری یه‌که‌می جیهانی له‌م بواره‌دا مێژوێکی پرمانا و ده‌ۆله‌مه‌نده، به‌لام عه‌مه‌له‌ن دوابهدوای سالی 1918یه که پرینسیپی میلییهتهکان وه‌ک ئه‌سلێکی مووناسیب وگوونجاۆ بۆ پرسی نه‌ته‌وه‌کان له ئۆروپا دا سوودی لێوه‌رده‌گیرێت.تێکه‌لبوونی گه‌لان وگرووپه ئێتنیکیه‌کان له ئۆروپای ناوه‌ندی و رۆژهه‌لاتی ئۆروپا دا عه‌مه‌له‌ن وه‌ک له‌مپه‌رێکی گه‌ۆره له ئاست ماتریالیزه‌کردنی ئه‌م پرینسیپه دا خۆیان ده‌نواند، بۆیه‌شه کێشه ناسیۆنالیسته‌کان ته‌نانه‌ت ئه‌ۆکاتیش نه‌کراو نه‌گوونجا له چوارچێوهی ئه‌م ئه‌سله‌دا رێگه چاره‌یان بۆ په‌یدا بکرێت، بۆ وێنه دروستبوونی یوگووسلاویی ،چه‌کۆسلاواکی ده‌توانین وه‌ک ئاکامی ناکارامه‌بوونی ئه‌سلی میلییهتهکان له ئاست حه‌للی کێشه‌ی نه‌ته‌وه‌کان بنرخێندرێن، بۆیه سه‌رئه‌نجام له‌ژێر کارتێکردنی فاکتۆری ئێتنیکی و کولتووری دوای 70 سال به سوود‌وه‌رگرتن له پرینسیپی ئه‌ۆتۆدێتێرمیناسیۆن جا چ به سیمایه‌کی گرژ (یوگووسلایی) وه‌یان به رووخسارێکی دێمۆکراتیک (چه‌کۆسلاواکی) ئه‌م پێکهاته نادلخوازو غه‌یری ئیرادیانه که له ئه‌نجامی سوود‌لێوه‌رگرتن له پرینسیپی نا دێمۆکراتیکی میلییهتهکان هاتبوونه دروست بوون، له به‌رێک هه‌لوه‌شێنێت.
له پرۆسه‌ی فۆرمووله‌کردنی پرینسیپی میلییهتهکان که دوابهدوای شه‌ری یه‌که‌می جیهانی مشووری بۆ‌خورا، نه‌ده‌کرا له ئاست که‌مینه ئێتنیکیه‌کان که له چوارچێوهی ماتریالیزه‌کرنی ئه‌م ئه‌سله دا، ناچار به ئینتێگرال بوون له ناۆ ده‌ۆله‌ته تازه له‌داییکبووه‌کان دا ده‌کران، ئاورێکیان لێنه‌‌درابایه، بۆیه له کاتی ئیمزای په‌یمانی ئاشتی دا به پێویست زانرا ،ئاماژه‌یه‌ک به‌م پرسه بکرێت که دواتریش له کۆمه‌لگای نه‌ته‌وه‌کاندا له بواری حقووقیوه مکانیزمگه‌لیکی حیمایه‌تی به مه‌به‌ستی پیشتیوانی له ئه‌قه‌لییه‌ته‌کان ره‌چاۆگیرا، نیگه‌رانی نێونه‌ته‌وه‌یی به‌رامبه‌ر به پرسی حیمایه‌ت له ئه‌قه‌لییه‌ته‌کانی ئایینی ،ئێتنیکی و لینگویستیکی نیشته‌جێ له خاک وه یان وه‌لاتانی ده‌ۆله‌تگه‌لی دیکه‌دا، له نه‌زه‌ر مێژووییه‌وه زۆر پێشتر له دامه‌زرانی رێکخراوه نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کان که بۆ ئه‌م مه‌به‌سته و حه‌للی ئه‌م کێشانه دروست ده‌بوون،وجوودیی هه‌بووه، هۆی سه‌ره‌کی بۆ ئه‌م نیگه‌رانییه،له‌مه‌ر کاراکتێری ئێتنیکی کێشه‌که نییه به‌لکوو ئه‌ساسه‌ن چه‌شنێک پراگماتیزمی سیاسییه، به‌ۆ مانایه که به‌رگری بکرێت له هه‌ر چه‌شنه ته‌داخوولێک که ده‌ۆله‌تان به به‌هانه‌ی دیفاع و حیمایه‌ت له کهمینهکانی خزمی زمانی،ئێتنیکی وه یان خوود ئایینی، به‌رامبه‌ر به خاک و سه‌روه‌ری ئه‌ۆ ده‌ۆله‌تانه‌ی بکه‌ن که ئه‌م ئه‌قه‌لییه‌تانه تێدا‌نیشته‌جێن، بۆیه ته‌داخوولێک له‌م چه‌شنه مادام نه‌زم و ئاشتی و ئاسایسی نێونه‌ته‌وه‌یی ده‌خاته ژێرمه‌ترسی ،وه‌ک شتێکی خوازراو وه له به‌رژه‌وه‌ندی نه‌زمی جیهانی دا نایه‌ته نرخاندن، که‌وایه پێویسته پێش به‌م چه‌شنه ته‌داخوولاته که ده‌گه‌ل ناوه‌رۆکی په‌ێماننامه‌کانی ئاشتی‌و جامعه‌ی ملل ناته‌بان، بگیرێت.
له به‌رامبه‌ر بارودۆخێکی زه‌مه‌نی ئه‌ۆتۆ دا بوو که هاۆپێمانه‌کان، یه‌که‌م جار له په‌ێمانی ئاشتی و دوواتریش له کۆمه‌لگای نه‌ته‌وه‌کاندا، وه له ژێر ته‌ئسییر و کارگه‌ری سکالاۆ و ئیعترازاتی ئه‌قه‌لییه‌ته‌کان که ترسی ئه‌سیمیلیزاسیۆن(ته‌شبیه سازی) و توانه‌وه‌یان له ناۆ نه‌ته‌وه سه‌رده‌سته‌کانی ئه‌م ده‌ۆله‌ته تازه و ده‌ستکردانه لێ نیشتبوو، هه‌ۆلیان دا ئه‌م پرسه گرینگه به مه‌به‌ستی دۆزینه‌وه‌ی رێگه‌حه‌للێکی گوونجاۆ بۆ کێشه‌ی که‌مینه‌کان بخه‌نه به‌رباس‌و لێدووان، بۆیه سه‌رئه‌نجام توانیان له‌سه‌ر خالی حیمایه‌ت له کهمینهکانی ئایینی، ئێتنیکی و لینگویستیکی ساغببنه‌وه ، به‌لام دیسانیش له پراکتیک دا سیاسه‌ت وه مێکانیزمی حیمایه‌تی ئه‌م رێکخراوه‌یه بۆ پێشگیری و مه‌ناعه‌ت له توواندنه‌وه و پێشێلکردنی مافی که‌مینه‌کان، له به‌رمبه‌ر کارامه‌یی پرینسیپی میلییهتهکان وه گه‌رایشی ته‌مه‌رکوزگه‌رای نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌ستی خاوه‌ن ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی دا ( که عه‌مه‌له‌ن له چوارچێوهی ناوه‌رۆکی ئه‌سلی میلییهتهکان وه نیزامی حقووقی نێۆنه‌ته‌وه‌یی بۆی هه‌بوو وه‌ک ده‌ۆله‌تێکی مۆته‌مه‌رکز خۆی ئاراسته بکات) ، سه‌رنه‌که‌ت و تووشی شکست و داکه‌ۆتن هات.
8/ مافی دیاریکردنی چاره‌نووس (ئۆتۆدێتێرمیناسیۆن)
بنچینه‌‌ۆ پایه‌کانی مێژوویی ئیده‌ی ئۆتۆدێتێرمیناسیۆن روو له بۆعدی ژووره‌وه خۆ ده‌چه‌سپێنن، وه پێیوه‌ند‌و پێوه‌ستن به ره‌ۆتی سه‌رهه‌لدانی ئیده‌ی حکوومه‌ت و شێوازی ده‌سه‌لاتداری نوێنه‌رایه‌تی (representative). چه‌مکی دیاریکردنی چاره‌نووس دیفاع له‌وه‌ده‌کات که شاروه‌ندی وه‌لاتێک ده‌بێ حکوومه‌تی خۆیان به چه‌شنێک هه‌لبژێرن که حکوومه‌ت له‌سه‌ر ئاستی ئیراده‌ۆ ره‌زامه‌ندی خه‌لک له‌نگه‌ری گردبێت، هه‌ر وه‌ک چۆن مرۆفه‌کان ئازاد‌و خاوه‌ن ئه‌قل و ته‌شخیسن، بۆیه ده‌بێ له ژیانی سیاسی و به‌رێوه بردنی حکوومه‌ت و ده‌سه‌لات به‌شداری‌و مشارکه‌تیان هه‌بێت، به سوود‌وه‌رگرتن له‌م راستیه‌ی سه‌روو ره‌نگه شتێکی سه‌ێرو سه‌مه‌ر نه‌بێت که دوابهدوای شه‌ری 2هه‌می جیهانی له هه‌موو لایه‌که‌وه ده‌نگ‌و خه‌بات و پیشتیوانی له‌پێناۆ دیفاع له مافی جوێبوونه‌وه وه‌ک ئاکامی لۆژیکی و ساز‌و کاری ناۆخۆیی حکوومه‌تی دێمۆکراتیک، ئاراسته‌‌یه‌کی جیهانی به خۆی بگرێت.
هه‌نووکه وه‌ختێک چاوه‌دێرێک به‌ره‌رویی مافی دیاریکردنی چاره‌نووس ده‌بێته‌وه، وه ئه‌م پرسه ده‌گه‌ل ئه‌سلی میلییهتهکان که له قۆناغی پێشوودا پراکتیکه ده‌کرا به‌راورد بکات، زۆر به راشکراویی چه‌شنێک ئالۆزی و یه‌کترنه‌خوێندنه‌وه‌یان تێدا هه‌ست پێده‌کا. چوونکه ته‌سدیقی ناسیۆنالیزمی کولتووری که له ئاخرین ته‌حللیلدا،مانا وپۆششی تێئۆریکی به پرینسیپی میلییهتهکان ده‌به‌خشێ ئه‌مرێکی ته‌واۆ داۆته‌له‌بانه‌‌و خوازراوانه‌یه،که چێبوونی په‌ێوه‌ندی هه‌یه به راده‌ی تێگه‌یشتن‌و هووشیاری نووخبه‌‌و ئینتێلێکتوالی کۆمه‌لگا، به‌ۆ واته‌یه نه‌ته‌وه‌ی کولتووری له پرۆسه‌ی ساغکردنه‌وه‌ی سه‌روه‌ری سیاسی‌و ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌ییدا، پێویسته وه ده‌بێ له ژێر ته‌ئسییر و رێنوێنی ئێلیتی سیاسی و ئه‌کتۆره کۆمه‌لایه‌تیه‌کان، عه‌مه‌له‌ن به یه‌ک بناغه‌ۆ پایه‌ی ئۆرگانیزاسیۆنێکی سیاسی ته‌بدیل بێت که دواتر له پێکهاته‌ی ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌ییدا ره‌نگ بداته‌وه، ئه‌وه‌ی راستی بێت ئه‌سلی میلییهتهکان ده‌گه‌ل ئه‌سلی دیاریکردنی چاره‌نووس سه‌ری ئاشتی و سازگاریان نییه، چوونکه مافی دیاریکردنی چاره‌نووس له هه‌ۆلی ئه‌ۆه‌دایه که لایه‌نی دژی دێمۆکراتیک که هه‌ره‌شه له پرینسیپی میلییهتهکان ده‌کا نه‌جات بدات، به‌لام ئه‌م عه‌مه‌له به قیمه‌تی زه‌قکردنه‌وه‌ی ئه‌سلێک ته‌واو ده‌بێ که ده‌توانێ ببێته هۆی دامه‌زراندنی ئۆرگانیزاسیۆنگه‌لی ده‌ۆله‌تی له هه‌ر شوێنێک که خه‌لکه‌کان ئیراده بکه‌ن.
هه‌روه‌ها به کارهێنانی شێوه‌ی مه‌نتیقی و عه‌قلانی ئه‌سلی دیاریکردنی چاره‌نووس روو له ده‌ره‌وه، ئه‌ساسه‌ن ده‌گه‌ل نیزامی سیاسی نێونه‌ته‌وه‌یی سه‌ری سازگاری نییه، ئیمکانی عه‌مه‌له‌ن نامه‌حدوودی دروستکردنی ده‌ۆله‌تانی نوێ‌ی پشت‌ئه‌ستوور به‌م ئه‌سلی دیاریکردنی چاره‌نووس، له چوارچێوهی نه‌زمی داخراویی نێۆنه‌ته‌وه‌یی وه‌ک ئه‌وه وایه که له چوارچێوهی ده‌ۆله‌تێکی مووه‌حه‌د، و تۆتالیتاریستی دا مافی شۆرش بۆ که‌مینه‌کان له پێناوی جوێبوونه‌وه‌یان یاسامه‌ند کرابێ،که ئه‌مه مه‌حاله.
پرینسیپی مافی دیاریکردنی چاره‌نووس له سه‌رده‌می سۆفییه‌تی پێشوو دا،که‌م و زۆر له سوود‌و به‌رژه‌وه‌ندی مارکسیسم و سۆسیالیزمی مه‌ۆجوود و حکوومه‌تی سۆفییه‌تیی ئه‌ۆ کات سوودی لێوه‌رگیراوه، به‌لام ئه‌وه‌ی له‌م ناوه‌دا نادیاره بوونی چه‌شنێک ده‌رک و تێگه‌یشتنی مێژوویی و رێئالیستی له پرینسیپی یاریکردنی چاره‌نووسه، بۆیه ده‌توانین بێینه سه‌ر ئه‌م قه‌ناعه‌ته که شتێک زیاتر له‌وه که وه‌ک ئه‌بزارێکی سیاسی بۆ ئه‌ۆ مه‌به‌ستانه‌ی خواروو سوودی لێوه‌رگیراوه، کاربووردێکی عه‌مه‌لی بۆ گه‌لانی چه‌ۆساوه نه‌بووه :
¢ ئه‌سلی دیاریکردنی چاره‌نووس(autodeterminación) وه‌ک ئه‌بزار‌و ئینسترومێنتێکی سیاسی بۆ ته‌نبێ‌ی ئیمپراتووره‌کان بۆ ئه‌وه که زه‌مینه‌ی خۆ سازدانه‌وه‌یان بۆ نه‌ره‌خسێته‌وه، له دوای سالی 1918 به‌م لاوه سوودی لێوه‌رگیراوه.
¢ ئه‌سلی دیاریکردنی چاره‌نووس وه‌ک ئامێر و وه‌سیله‌یه‌ک، بۆ دووباره ساغکردنه‌وه‌ی نه‌زمی ئۆروپای دوای شه‌ری 2هه‌می جیهانی به‌کار هێندراوه.
¢ ئه‌سلی دیاریکردنی چاره‌نووس وه‌ک مێکانیزمێکی حیمایه‌تی بۆ پێشبردنی پرۆسه‌ی دێسکۆلۆنیزاسیۆن(هه‌لوه‌شاندنه‌وه‌ی سیستمی ئیستیعماراتی) سوودی لێوه‌رگیراوه.
لێره‌دا به‌شی 2هه‌می نه‌ته‌وه و ناسیۆنالیزم کۆتایی پێدێنین، هه‌ۆل ده‌ده‌م له به‌شی 3هه‌می درێژه‌ی ئه‌م باسه دا، لایه‌نی حقووقی ئه‌م باسه له چوارچێوهی نیزامی حقووقی نێۆنه‌ته‌وه‌یی بخه‌مه به‌ر باس‌و لێدوان.
ژماره‌‌‌ی وتسئاپ 
