له هه‌شتا ساڵی رابردوی عيراق کورد و شيعه بێجگه له‌وه‌ی که له هه‌موو ده‌سه‌ڵاتێک په‌راوێز کرابوون، هه‌موو جۆره سياسه‌تێکی ره‌گه‌زپه‌رستی و نامرۆڤايه‌تيان به‌رامبه‌ر به‌کارده‌هێنرا. نموونه‌ی ئه‌و مالوێرانيانه‌ی که به‌سه‌ر ئه‌م دوو پێکهاته‌ی عيراق هاتوه يه‌کجار زۆرو ئاشکران بۆيه پێويست ناکات
کۆتايی جه‌نگی جيهانی يه‌که‌م و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ئيمۆراتۆريه‌رتی عوسمانی و سه‌رکه‌وتنی هه‌ردوو وڵاتی ئيگليز و فه‌ره‌نسا له جه‌نگ هه‌موو ئه‌م وڵاتانه‌ی ئه‌مرۆی رۆژه‌هه‌ڵاتی لێکه‌وته‌وه، به‌ڵام وڵاتانێکی خاوه‌ن سنوورێکی ده‌ستکرد که زۆر له ميله‌تانی جيهان به زه‌بری چه‌ک و بێ ئاره‌ززوی خزێنرانه ناو ئه‌و سنوورانه. عيراق ێکێک بوو له‌و وڵاتانه‌ی که بێ پرسينه‌وه له پێکهاته‌کانی که کورد به‌شێکه لێ وه ته‌نها له‌به‌ر به‌رژه‌وه‌نديه ئابورێکانی براوه‌کانی جه‌نگ سنوورێکی بۆ دياریکراو ئه‌م وڵاته‌ی ئه‌مرۆی لێ که‌وته‌وه. ئه‌و وڵاتانه‌ی سنووری سياسی ده‌سکرديان بۆ کێشرا نموونه‌یان زۆره‌و لێره ته‌نها چه‌ند ێکێکيان وه‌ک نموونه دێنينه‌وه. عيراق، تورکيا، ئێران،ئه‌ثيوبيای کۆن، هندستان، ئه‌فغانستان، يوگسلافيای کۆن، به‌نگلاديش، سريلانکا، هتد. هه‌ندێ له‌و وڵاته درووستکراوانه‌ی پاش جه‌نگن. عيراقی تازه بۆ ئارامکردنی ره‌وشی سياسی و ئه‌منی وه پاراستنی سنوره ده‌ستکرده‌که‌ی وه‌ک زۆربه‌ی وڵاتانی تری کۆڵۆنی ئينگليز و فه‌ره‌نسا ده‌سه‌ڵاته سياسی و سه‌ربازێکه‌ی درايه ده‌ست ێکی له پێکهاته که‌مه‌نه‌ته‌وێکانی که ئه‌ويش عه‌ره‌بی سونه بوون.
هه‌ر له سه‌ره‌تای درووستکردنی عيراق ئينگليز هه‌رچی ئه‌فسه‌ری گه‌وره‌ی سووپای ئه‌م وڵاته هه‌بوو ته‌نها له عه‌ره‌بی سونه پێکهێنا، ئه‌گه‌ر تاکه تاکه ئه‌فسه‌ری سه‌ر به پێکهاته‌کانی تری ناو عيراقی تيابوايه ئه‌وا يان پياوی ئيگليز بوون يان لايه‌نگيری ده‌سه‌ڵاتدارانی عه‌ره‌بی سونه بوون. بێچگه له ده‌سه‌ڵاته سه‌ربازی و سياسێکه هه‌رچی دامووده‌زگا ئه‌منی و ئيستخبارتێکه‌ی عيراق هه‌بوو سنوردارکرا بوو بۆ عه‌ره‌بی سونه‌و رێگاش له کورد و شيعه گيڕابوو بۆ هاته‌ن ژووره‌وه بۆ ناو ئه‌و دامووده‌زگانه. بۆ نموونه هيچ که‌سێکی تر بێجگه له عه‌ره‌بی سونه رێگای خۆێندنی له زانکۆ سه‌ربازی و ئه‌منێکانی عيراق پێنادراو هه‌رچی ده‌سه‌ڵاته سياسيه هه‌ستدارو گرنگه‌کان هه‌بوون هه‌ميشه له‌ده‌ست ئه‌و که‌سانه بوون که خه‌ڵکی سێگۆشه سونێکه‌وه بوون. هه‌ر هه‌ره‌شه‌ێک بۆ ده‌سه‌ڵاته عه‌ره‌بێکه‌ی سونه دژايه‌تێکی زۆری ده‌کرا له لايه‌ن ئيگليز و هێزه سه‌ربازێ و سياسێکه‌ی وه ئيگليز ده‌بووه لايه‌نێکی ئه‌و شه‌ره‌و ئه‌و هه‌ره‌شانه‌ی له‌ناوده‌برد. کورد و عه‌ره‌بی شيعه‌که زۆرينه‌ی پێکهاته‌ی خه‌ڵکی عيراقيان پێکده‌هێنا به هيچ جۆرێک رێگای نزيکبوونه‌وه له ده‌سه‌ڵات يان ده‌سته‌گرتن به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتيان پێنادرا. ئه‌گه‌ر کورد يان شيعه له‌و دامووده‌زگا گرنگانه‌ی عيراق نزيکه‌وتنايه يان داوای به‌شداريان تيا بکردايه ئه‌وا به هه‌زراو يه‌ک تومه‌ت و پروپاگه‌نده دژايه‌تی ده‌کران و له‌ناوده‌بران. دياره هێزه ناسيوناليسته عه‌ره‌بێکانی سوونه له پاڵ ئه‌و هاوکاری سه‌ربازی، سياسی وه ئابوريه‌ی وڵاتی ئيگلز ده‌يخسته ژێر ده‌ستيان خۆشيان رۆڵێکی گرنگيان له پاراستنی ئه‌و ده‌سه‌ڵاته بينی، وڵاته ناسيوناليسته عه‌ره‌بێکان و وڵاتانی ده‌وروپشتيش هه‌موو جۆره هاکاری ئه‌و رژێمه کۆنانه‌ی عه‌ره‌بی سونه‌يان ده‌کرد.
له هه‌شتا ساڵی رابردوی عيراق کورد و شيعه بێجگه له‌وه‌ی که له هه‌موو ده‌سه‌ڵاتێک په‌راوێز کرابوون، هه‌موو جۆره سياسه‌تێکی ره‌گه‌زپه‌رستی و نامرۆڤايه‌تيان به‌رامبه‌ر به‌کارده‌هێنرا. نموونه‌ی ئه‌و مالوێرانيانه‌ی که به‌سه‌ر ئه‌م دوو پێکهاته‌ی عيراق هاتوه يه‌کجار زۆرو ئاشکران بۆيه پێويست ناکات لێره دوباره باسيان بکه‌ين. تاکو رووخانی به‌عس و سه‌روژێرکردنی هه‌موو دامووده‌زگاکانی کورد و شيعه به هيچ جۆرێک رێگايکيان پێنادرا بۆ هاتنه پێشه‌وه‌و به‌شداریکردن له به‌رێوه‌بردنی عيراق. له‌ناوبردنی هه‌موو دامووده‌زگاکانی ده‌وڵه‌تی عيراق له لايه‌ن ئه‌مريکاوه (پۆڵ بريمه‌ر) ناکرێت وه‌ک هه‌ڵه‌ێکی سياسی ئه‌مريکی له قه‌ڵه‌م بدرێت وه‌ک هه‌ندێک لايه‌ن باسی لێوه ده‌که‌ن، به‌ڵکو وه‌رچه‌رخانێکی بنه‌ره‌تی بوو له دوارۆژی عيراق و پێکهێنانی وڵاتێکی تازه‌ی بێ وێنه له ناوچه‌که. ئه‌مريکا وه‌ک تاکه زلهێزێکی جيهانی راسته پێويستی به‌وه هه‌يه که چاڵه نه‌وتێکانی جيهان بخاته ژێر ده‌سه‌ڵاتی خۆی به‌ڵام دابينکردنو کرينشی کارێکی وا قورس نيه بۆی.
وڵاتانی نه‌وتی بۆ وه‌ده‌ستهێنانی سه‌رمايه ناچارن ئه‌و نه‌وته به وڵاتێکی خاوه‌ن سه‌رمايه‌ی وه‌ک ئه‌مريکا بفرۆشن جونکه ئه‌مريکا نه‌ک ته‌نها هێزێکی سه‌ربازی جيهانيه به‌ڵکو گه‌وره‌ترين هێزی ئابوريه‌و کرينی نه‌وت به مه‌رجه‌کانی خودی ئه‌مريکا کارێکی زۆر ئاسانه. وڵاتانی نه‌وتداری رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست بێجگه له په‌يوه‌نديه بازرگانی و ئابوريه بێ سنورێکانيان له‌گه‌ڵ ئه‌مريکا گه‌وره‌ترين پايگای سه‌ربازی ئه‌مريکاشيان تيايه. وڵاتانی نه‌وتی وه‌ک عومان، قه‌ته‌ر، کوێت، عه‌ره‌بستانی سعودی، ئيمارات، ئازربايجان وه زۆر له وڵاتانی تری ناوچه‌که‌ی وه‌ک ئوردن، ميسر، ئيسرائيل، تورکيا، ئه‌مانه هه‌موويان پايگاو هێزی سه‌ربازی ئه‌مريکيان تيايه بۆيه رووخانی به‌عس ته‌نها له پێناو کردنه‌وه‌ی پايگاێکی سه‌ربازی ئه‌مريکی له‌م وڵاته له راستيه‌وه زۆر دووره. وڵاتانی ناوبراو ساڵانه هاوکارێ ئابوری گه‌وره له ئه‌مريکا وه‌رده‌گرن بۆ گه‌شه‌کردنی ئابوریان وه ئه‌مريکا بۆ ناچارکردنيان به هه‌ندێ مه‌رجی خۆی پێويستی به عيراق نه‌بوو که ببێته پاێگاێکی تری هێزه‌کانی له ناوچه‌که.
پاش هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ێکێتی سۆڤێت، تاکه هه‌ره‌شه‌ێک بۆی ئه‌مريکا مابوه‌وه ئه‌و ته‌وژمه ئيسلاميه‌ی جيهانی ئيسلام بوو که رۆژ به رۆژ له په‌ره‌سه‌ندندابوو. راسته ئه‌مريکا خۆی ده‌ستێکی له‌و گه‌شه‌کردن و به‌هێزبوونی ئه‌و ته‌وژمه ئيسلاميه هه‌بوو ئه‌ويش له کاتی هاوکاريکردنيان دژ هه‌ره‌شه‌کانی سۆڤێت له ئه‌فغانستان، به‌ڵام قۆزانه‌وه‌ی هه‌موو کێشه ئابوری، سياسی وه کۆمه‌ڵايه‌تيه که‌ڵه‌که‌بۆکانی جيهانی عه‌ره‌ب له‌لايه‌ن هێزه ئيسلامێکانه‌وه که گوايه سه‌رچاوه‌که‌ی ده‌گه‌رێته‌وه بۆ رۆژئاواو ئه‌مريکا، توانی لايه‌نگيرێکی زۆر بۆ ئه‌و هێز و لايه‌نه ئيسلاميانه په‌يدا بکات. ئه‌م ته‌وژم و په‌ره‌سه‌ندنه‌ی هێزه ئيسلاميانه زۆر له ده‌سه‌ڵاتدارانی جيهانی ئيسلامی ناچارکرد که گۆرانکاری به‌سه‌ر هه‌ندێ له هه‌ڵوێسته‌کانيان بکه‌ن ئه‌ويش به ره‌خنه‌گرتن له هه‌ندێ له سياسه‌ته‌کانی ئه‌مريکا له ناوچه‌که. ئه‌م ره‌خنه‌گرتن و هه‌ڵوێست گۆرينه له‌به‌ر سياسه‌ته‌کانی ئه‌مريکا نه‌بوو، به‌ڵکو بۆ دامرکاندنه‌وه‌و دوورخستنه‌وه‌ی توومه‌ته‌کانی جيهانی ئيسلام بوو دژ به ده‌سه‌ڵاته‌کانيان. چاره‌سه‌رنه‌کردنی کێشه‌ی نێوان ئيسرائيل و فه‌له‌ستينێکان هۆێکی تری ئه‌و لايه‌نگيری، گه‌شه‌سه‌ندن وه په‌ره‌سه‌ندنه‌ی هێزه ئيسلامێکان بوو که گوايه ئه‌مريکاو رۆژئاوا کوێرانه و بێ هيچ ئاوردانه‌وه‌ێک له خه‌ڵکی فه‌له‌ستين و ميله‌تانی ناوچه‌که هه‌ماهه‌نگی و هاوکاری ته‌واوی ئيسرائيل و ده‌سه‌ڵاته سياسێکه‌ی ده‌که‌ن.
په‌لاماردانه تيروريستێکه‌ی 11 سيپته‌مبه‌ر که به گه‌وره‌تريين په‌لامار ناوده‌برێت له مێژووی ئه‌مريکا به وه‌رچه‌رخانێکی ته‌واوی سياسه‌ته‌ی ئه‌م وڵاته داده‌نرێت به‌رامبه‌ر رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست. تاکو 11 سيپته‌مبه‌ر هيج کام له هێزه‌کانی جيهانی نه‌يتوانیبوو کارێکی له‌و جۆره دژ به ئه‌مريکا ئه‌نجام بده‌ن. جه‌نگی نێوان ژاپۆن و ئه‌مريکا، شه‌ری ساردی شه‌ست ساڵه‌ی نێوان ێکێتی سۆڤێت و رۆژئاوا، جه‌نگی کۆريا، کێشه‌ی کوبا و جه‌نگه‌کانی ئه‌مريکای لاتيين که ئه‌مريکا لايه‌نێکی سه‌ره‌کی بوو وه هه‌موو کێشه سه‌ربازی و سياسێکانی تری جيهان که ئه‌مريکا راسته‌وخۆ يان ناره‌سته‌وخۆ په‌يوه‌ندی به به‌شێکی ئه‌و کێشانه‌وه هه‌بوو په‌لاماردانێکی له‌و جۆره‌ی 11 سيپتمبه‌ری لێنه‌که‌وته‌وه. هه‌موو ئه‌و جه‌نگ و کێشانه‌ی ئه‌مريکا توانرا گه‌ماروو وه سنوردار بکرێت، به‌ڵام په‌لاماردانه‌که‌ی 11 سيپته‌مبه‌ر جياواز بوو وه‌ده‌کرێت وه‌ک زه‌نگیێکی خه‌ته‌ر ناوبنرێت بۆ گوێزانه‌وه‌ی شه‌ر بۆ خاکی ئه‌مريکا که زياتر له چوار سه‌د ساڵه پارێزراوه.
ئه‌م رووداوه ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌مريکای هێنايه سه‌ر ئه‌و باوه‌ره‌ی که ته‌نها رێگاێک بۆ به‌رنگاربوونه‌وه‌و دوورخسته‌نه‌وه‌ی مه‌ترسێکان ئه‌و به‌رنامه سياسيه‌يه که پاش نه‌مانی کۆمه‌نيست گيرايه به‌ر له جيهان. پێش هه‌ڵوه‌شانه‌وی ێکێتی سۆڤێت و له‌ناوچوونی رژێمه کۆمه‌نيسته‌کان رۆژئاواو ئه‌مريکا کاريان بۆ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی سنوره‌کانی ئه‌م وڵاتانه ده‌کرد، که ئه‌نجامه‌که‌ی ئه‌و وڵاتانه‌ی لێکه‌وته‌وه که له رابردوو به‌شێکی ێکێتی سۆڤێت بوون. يوگسلافيای کۆن بوو به چه‌ند وڵاتێک و چيوکسلوڤاکياش بوو به دوو ده‌وڵه‌تی جيا، هه‌رچی ئه‌ڵمانيای کۆمه‌نيست هه‌بوو له‌گه‌ڵ رۆژئاوا يه‌کی گرت و هه‌موو ئه‌وانی تر له دنيای کۆمه‌نيسته‌وه بوون به به‌شێک له جيهانی رۆژئاوا. هه‌ڵوه‌شاندنی وڵاتانی کۆمه‌نيستی نه‌ته‌وه جياواز بۆ چه‌ند وڵاتێک کۆنترۆڵکردنيانی ئاسانترکرد وه به‌هۆی هه‌موو ئه‌و کێشه ئابوريانه‌ی سياسه‌تی کۆمه‌نيستی بۆی به‌جێ هێشتبوون ناچار بوون به هه‌موو مه‌رجه‌کانی ئه‌مريکاو رۆژئاوا رازی بن وه زۆريان خاکی وڵاته‌کانيان بۆ پايگاکانی سه‌ربازی ئه‌مريکاو ناتۆ کرده‌وه.
ئه‌مريکا پاش رووخانی به‌عس هه‌رچی دامووده‌زگاکانی عيراق هه‌يه له‌ناو برد و ئه‌م وڵاته‌ی هێنايه‌وه ساڵانی سه‌ره‌تای بيسته‌کان. ئه‌م هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی دامووده‌زگانه‌ی ئه‌م وڵاته، وه به تايبه‌ت سوپاو دامووده‌زگا ئه‌منێکانی، پاشان پێکهێنانی سيستێمێکی سياسی که ده‌سه‌ڵاته‌کان دابه‌ش ده‌کات له نێوان هه‌رسێ پێکهاته سه‌ره‌کێکه‌ی عيراق، کورد،شيعه وه سونه‌و ده‌کرێت وه‌ک سه‌ره‌تاێک بۆ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی عيراق چاولێبکرێت. ئه‌و نيمچه سه‌ربه‌خۆيه‌ی کوردستان له ماوه‌ی دوانزه ساڵی پێش رووخانی به‌عس نموونه‌وه پێشهاتێکی ئه‌و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی عيراق بوو که جێبه‌جێکردنی به بريارێکی خێراو ماوه‌ێکی کورت ئه‌نجامنادرێت به‌ڵکو پێويستی به به‌رنامه‌و نه‌خشه‌ی سياسی به قۆناغ هه‌يه.
زۆر له چاودێرانی سياسی باس له دوارۆژێکی جياواز وناديار ده‌که‌ن بۆ ئه‌م وڵاته، به‌ڵام هه‌موو رووداوه سياسی و سه‌ربازێکانی ناو عيراق روو له هه‌ڵوه‌شانه‌وێکی ئه‌م وڵاته ده‌کات که سه‌ره‌تاکه‌ی به شه‌رێکی ناوخۆ وپاشان پێکهێنانی سيستێمێکی فيدرالیه بۆ هه‌رسێ پێکهاته‌که‌ی ناو عيراق. بێجگه له کورد زۆرينه‌ی عه‌ره‌بی شيعه داوای فيدرالی بۆ ناوچه‌کانیان ده‌که‌ن وه ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌مريکاش تاکو ئێستا هيچ جۆره هێزێکی سه‌ربازی ئه‌وتۆيان بۆ عيراق دروست نه‌کردوه که بتوانێت ئارامی و ئاسايشی ناو ئه‌م وڵاته بپارێزێ وه خودی عيراقيش هيچ جۆره توانێکی ئه‌وتۆی نه‌ماوه که بتوانێت به‌رگری له پاراستنی سنووره‌که‌ی بکات.
ده‌نگدان له‌سه‌ر ده‌ستوور که عيراق وڵاتێکی فيدرالی بێت وه سوربوونی کورد و زۆرينه‌ی عه‌ره‌بی شيعه بۆ ئه‌و سيستێمه فيدراليه، دژايه‌تيکردنی زۆرينه‌ی عه‌ره‌بی سوونه بۆ ئه‌م سيستێمه‌و ئه‌و نائارامی و ململانێ نێوان سوونه و شيعه بۆ ده‌ستگرتن به‌سه‌ر دامووده‌زگا گرنگه‌کانی عيراق وه پاشان ئه‌و هه‌موو کوشتاره‌ی رۆژانه له ناو شاره‌کانی ئه‌م وڵاته ئه‌نجامده‌درێت له پاشه‌رۆژ هه‌موو لايه‌نه‌کان ناچار ده‌کات که دان به‌و دابه‌شبوون و هه‌ڵوه‌شانه‌وه تاڵه‌ی عيراق بنێن. تێکچوونی ره‌وشی ئه‌منی، ده‌ستێوه‌ردانی زۆر لايه‌ن له کاروباری ناو عيراق و به‌رنامه شاراوه‌کانی ئه‌مريکاو سياسه‌ته‌کانی هه‌ر هه‌مووی روو له‌وه ده‌که‌ن که عيراق به‌ره‌و هه‌ڵوه‌شان ده‌چێت، ئه‌گه‌رچی له سه‌ره‌تا له‌سه‌ر بنه‌مای درووستکردنی هه‌رێمه فيدرالێکان ئه‌نجامده‌درێت. مانه‌وه‌ی عيراق به‌م شێوه‌ی ئێستای، ئه‌زموونی تاڵی هه‌شتا ساڵی رابردووی عيراق و نه‌بوونی متمانه‌و توندوتيژی له نێوان پێکهاته‌کانی ئه‌م وڵاته به‌رامبه‌ر به‌يه‌ک پاشان ئه‌و سيستێمه تازه‌يه‌ی چه‌ند ساڵیکه ئه‌مريکا نه‌خشه‌وه بانگهێشی بۆ ده‌کات هه‌رهه‌موويان ئه‌وه ده‌گه‌ێنن که عيراق له هه‌ڵه‌وشانه‌وه‌يه.
کورد که خاکی به‌زه‌بری چه‌ک و بێ ئاره‌زووی خۆی لکێنرا به عيراقه‌وه ده‌بێت ئه‌و به‌رنامه‌ی هه‌ڵوه‌شانه‌وه خێراتر بکات و سياسه‌ت و به‌رنامه‌کانی بۆ هه‌رچی زووته‌ری جێبه‌جێکردنی فيدرالی ناوچه‌ی بێت که سه‌ره‌تاێکه بۆ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی عيراق و پێکهێنانی ده‌وڵه‌تێکی کوردی. له‌به‌ر ره‌وشی سياسی و جوگرافی کوردستان هه‌ميشه کورد له ژێر مه‌ترسی و هه‌ره‌شه ده‌مێنێت ئه‌گه‌ر بێتوو وڵاتی عيراق هه‌ڵنه‌وه‌شیته‌وه. بوونی عيراقێکی فيدرالی به‌و جۆره‌ی لايه‌نه‌کانی تر دانيپێده‌نێن هيچ گه‌ره‌نتێک نيه بۆ دوورخستنه‌وه‌ی هه‌ره‌شه‌و مه‌ترسێکانی سه‌ر کورد له دوراۆژ، ئه‌و مافانه‌ی که له عيراقێکی فيدراليش ده‌ستمان ده‌که‌وێت له‌وانه‌يه به به‌هێزبوونی پێکهاته‌کانی تری ناو عيراق و گۆرانکاریه سياسێکانی دوارۆژی ناوچه‌که له‌ده‌ست بده‌ين.
وهاب شاه محمد
[email protected]
ژماره‌‌‌ی وتسئاپ 
